Innowacyjne badania kosmosu: Inauguracja projektu LOFAR ERIC w PCSS

LOFAR (Low-Frequency Array for radio astronomy – Sieć Radiowa Niskiej Częstotliwości w służbie astronomii) to europejski, wieloantenowy radioteleskop, który wykorzystuje zjawisko interferencji fal radiowych do badania wszechświata na bardzo niskich częstotliwościach. 52 anteny LOFAR-u są rozmieszczone w różnych krajach Europy, m.in. w Niemczech, Polsce, Francji, Wielkiej Brytanii, Szwecji oraz w będącej sercem tego projektu Holandii, gdzie znajduje się aż 38 z nich. Wszystkie te stacje są połączone superszybką siecią komputerową, a zebrane dane są przetwarzane przez superkomputery.

POLFAR natomiast to polskie konsorcjum naukowe, którego głównym celem jest koordynacja i rozwój polskiego udziału w projekcie LOFAR.

W Polsce obecnie działają trzy stacje LOFARu, które są częścią sieci POLFAR, zlokalizowane w Łazach koło Krakowa, Bałdach koło Olsztyna i w podpoznańskim Borówcu. Dzięki konsorcjum POLFAR Polska ma swój wkład w innowacyjne badania kosmosu, które pozwalają na niemożliwe jeszcze do niedawna obserwacje przestrzeni międzygwiezdnej.

Koordynacja projektu LOFAR i wszelkie operacje na danych z tego systemu odbywają się w centrum na Uniwersytecie w Groningen (Holandia). Spotkanie w PCSS nie mogło więc odbyć się bez wystąpień gości z Niderlandów, w tym przewodniczącej Rady LOFAR ERIC – Jacqueline Mout, która połączyła się z gośćmi zdalnie i podziękowała wszystkim partnerom, podkreślając, że projekt był rezultatem lat dialogu i współpracy, a ustanowienie LOFAR ERIC to manifestacja siły europejskiej nauki i Polska powinna odgrywać kluczową rolę w tej podróży.

O szczegółach działania systemu LOFAR oraz planach jego rozwoju opowiedział zgromadzonym dr Michiel van Haarlem – dyrektor wykonawczy LOFAR ERIC. Zwrócił on uwagę na podstawowe fundamenty umożliwiające działanie tej infrastruktury: rozproszoną sieć stacji antenowych, skupioną na terenie Holandii i rozciągającą się na ponad 2000 km w głąb Europy oraz zdecentralizowany system centr archiwizacji i analizowania danych. System ten obejmuje trzy węzły: Amsterdam (Holandia), Jülich (Niemcy) oraz PCSS (Polska). Takie miejsca są kluczowe dla długoterminowego przechowywania danych – podkreślił van Haarlem.

Wkrótce otwarte zostaną nowe anteny we Włoszech i w Bułgarii, a istniejące instalacje będą modernizowane i rozbudowywane w ramach programu LOFAR 2.0. Anteny posłużą nie tylko monitorowaniu sygnałów z dalekich zakątków kosmosu (w tym aktywności pulsarów, burz słonecznych oraz różnych rodzajów promieniowania), ale pomogą również w badaniu zjawisk meteorologicznych (takich jak wyładowania atmosferyczne) na ziemi.

Podczas spotkania w PCSS prof. Andrzej Krankowski, kierownik Centrum Diagnostyki Radiowej  Środowiska Kosmicznego (CDRŚK) i członek Rady LOFAR ERIC podsumował 10-lecie działalności konsorcjum POLFAR, któremu przewodniczy:

– Obserwacje LOFAR-a to wielkie ilości danych, których sam zapis i korelacja wymagają użycia zaawansowanego sprzętu i metod informatycznych. Dzięki współpracy z Poznańskim Centrum Superkomputerowo-Sieciowym dane są doskonale przechowywane i archiwizowane.

Poznańskie wydarzenie podsumował także jego gospodarz pełnomocnik dyrektora ICHB PAN ds. PCSS – Robert Pękal:

– Utworzenie LOFAR ERIC jest dalszą konsolidacją badań radioastronomicznych w Europie oraz Polsce. LOFAR ERIC wkracza do europejskiej przestrzeni badawczej, jako wiodąca infrastruktura wykorzystująca najnowocześniejsze osiągnięcia nauki i technologii astronomicznej. 

Na koniec uroczystego posiedzenia konsorcjum POLFAR członkowie podjęli jednogłośnie następująco brzmiącą uchwałę:

Z uwagi na wniesiony wkład w powstanie Konsorcjum, budowę trzech polskich stacji, a przede wszystkim integrację polskiego środowiska radioastronomicznego wokół tworzenia w kraju i użytkowania europejskiego interferometru radiowego Low Frequency Array (LOFAR), na wniosek wszystkich członków POLFAR nadajemy Konsorcjum imię Profesor Katarzyny Anny Otmianowskiej-Mazur.

Prof. Katarzyna Otmianowska-Mazur była członkiem Międzynarodowej Unii Astronomicznej, Międzynarodowej Unii Nauk Radiowych (Przewodniczącą Polskiej Komisji Radioastronomii) i Polskiego Towarzystwa Astronomicznego. Zmarła w lipcu 2020 roku.

Spotkanie zakończyła prezentacja laboratoriów naszego Centrum. Goście mieli okazję m.in. zobaczyć na żywo dwa zainaugurowane zaledwie dwa dni wcześniej flagowe projekty PCSS: PIAST-Q oraz PIAST-AI.